Ecz. Ali ERDEM yazdı…
Bakteriyel, viral ve karma aşıların hem özellikleri hem de bu aşıların kullanıldığı hastalıklar hakkında meslektaşlarımın topluma bilgi vermesi ve bağışıklama için güçlü bir tutum içinde olmaları gerekmektedir.
Toplum eczanelerimizin 1 basamak sağlık kurumu olarak belirlenmesi hasebiyle bağışıklama faaliyetlerinde eczacının bir sağlık profesyoneli olarak etkin rol alması elzem hale gelmiştir. Bu yazımda özellikle genel olarak eczaneden temin edilen aşılardan ve özelliklerinden bahsetmek istiyorum. Bakteriyel, viral ve karma aşıların hem özellikleri hem de bu aşıların kullanıldığı hastalıklar hakkında meslektaşlarımın topluma bilgi vermesi ve bağışıklama için güçlü bir tutum içinde olmaları gerekmektedir. Konu ile ilgili yazımı 2 bölüm halinde sunacağım. Bu bölümde bakteriyel aşılar ve hastalıklar hakkında bilgiler vermek istiyorum.
Aşıları temel olarak 3 gruba ayırabiliriz.
1-bakteriyel aşılar
2- viral aşılar
3-kombine bakteriyel ve viral aşılar
Aşılar ve hastalıklara ilişkin temel bilgiler içeren özet bilgiler şöyle sıralanabilir.
- Bakteriyel Aşılar:
- Tetanos: Clostridium tetani denilen bakteri tarafından oluşturulan bir enfeksiyondur. Doğada toz, toprak, gübre dahil her yerde bulunur. Sıklıkla kişinin boyun ve çene kaslarında şiddetli kasılmalara neden olduğu ve kişi ağzını açamadığı için ‘ Kazıklı Humma’ olarak ta adlandırılır.
Bulaşma Tetanos kişiden kişiye bulaşmadığı için aşıyla önlenebilen diğer hastalıklardan farklıdır. Clostridium tetani, oksijensiz ortamda özellikle nemli ve ılık topraklarda, tozlarda ve gübrelerde yıllarca canlı kalabilen, insan ve hayvanların sindirim sistemlerinde de yaşayabilen bir bakteridir. İnsanlara kontamine objelerle (tırnak, iğne, çivi gibi) oluşmuş kesiklerden ya da toz, toprak, dışkı veya tükürükle kirlenmiş yaralardan, yanık ve kazalarda meydana gelen ölü dokulardan, yeni doğanlarda göbek kordonundan bulaşır.
Belirtiler ve Bulgular Tetanos mikrobunun vücuda girmesinden sonra oluşturdukları toksinler belirtilere neden olur. Kuluçka süresi genellikle 3-21 gündür (ortalama 10 gün). Yaranın tipine bağlı olarak bu süre 1 günden birkaç aya kadar değişebilir. Genellikle kısa kuluçka süresi ileri derecede kontamine yaralarda görülür ve hastalığın daha ciddi ve kötü prognozla seyredeceğinin işaretidir. En fazla görülen ilk belirti çene kaslarında spazmdır (kasılma). Bundan başka; baş ağrısı, ani ve istemsiz kas kasılmaları (en sık midede), bütün vücutta ağrılı kas sertliği, yutkunma sorunları, nöbetler, ateş ve terleme, yüksek kan basıncı ve kalp atışında hızlanma görülür.Tetanosa bağlı gelişebilen komplikasyonlar ise şunlardır: Vokal kordlarda (ses telleri) kontrolsüz ve istemsiz spazm, kemik kırıkları, hastane enfeksiyonları, akciğer embolisi, solunum yollarındaki yabancı materyallere bağlı gelişen aspirasyon pnömonisi, ölümle sonuçlanması muhtemel solunum güçlüğü (vakaların %10-20’si kaybedilir). Hastaneye yatırılmayan vakalarda ise ölüm % 100’dür.
Kullanılan aşılar: TD-VAC, TETAVAX, TETADIF
Dozlama: Bağışıklama için 30 gün ara ile iki doz uygulanarak 10 yılda 1 rapel tekrarlanır. Tetanoz riski olan yaralanmalarda ise yaranın büyüklüğüne göre immunglobulin ile farklı kollardan vurulmak üzere uygulanabilir.
- Haemophilus influenzae tip b (Hib): Haemophilus influenzae tip b bakterisi birçok farklı, ciddi ve hatta ölümcül olabilen hastalıklara neden olur. Hib bakterisi; menenjit (beyin ve omuriliği saran zarın iltihabı), kan zehirlenmesi, (sepsis), zatürre, eklem iltihabı, kalp zarı iltihabı, deri ve derinin altında yer alan yumuşak dokuların iltihabı, kemik iltihabı, sinüzit, otite (orta kulak iltihabı) neden olabilir. Hib bakterisinin neden olduğu hastalıklar en çok 5 yaşından küçük bebek ve çocuklarda görülür. Ancak, 5 yaş ve üzerindeki çocuk ve yetişkinlerde, bazı hastalıkların varlığı veya bağışıklık sistemini zayıflatan tedavilerin alınması durumunda da Hib bakterisinin neden olduğu hastalıkların riski artar. Hib hastalığı vücutta etkilediği bölgeye göre farklı belirtiler gösterir. Hib bakterisinin neden olduğu hastalıklar arasında en ağır seyredeni menenjittir. Menenjit, beyin ve omuriliği saran zarın iltihabıdır. Belirtileri:
- Yüksek ateş
- Bilinç bulanıklığı
- Başağrısı ya da ense sertliği
- Işığa hassasiyet
- İştahsızlık, çevre ile olan ilginin azalması, dalgınlık ve kusma
Kullanılan aşı HIBERIX (aşılama programına dahil)
Dozlama bebeklerde ilk 6 ay içinde 2,4,6. Aylarda olmak üzere 3 doz önerilir.13 aylık iken 1 doz rapel önerilir. 1-5 yaş arası hiç aşılanmamış çocuklarda 1 doz uygulama önerilir.
- Meningokal Menenjit: Menenjit, beyin ve omuriliği çevreleyen zarların (meninks) iltihaplanması ile seyreden, ölüme ve sakatlıklara yol açan bulaşıcı bir hastalıktır. Menenjitli hastalar en iyi koşullarda tedavi edilse bile ölüm oranı (%10-40) oldukça yüksektir. Hasta yaşasa bile, yaşayanların üçte birinde işitme kaybı, konuşma bozuklukları, öğrenme güçlükleri, davranış problemleri, sara hastalığı, zeka geriliği gibi uzun süreli, kalıcı sakatlıklar görülür. Meningokok (Neisseria Meningitidis) isimli bakterinin neden olduğu menenjittir. TC Sağlık Bakanlığı rutin aşı şemasında uzun yıllardan beri uygulanan pnömokok ve Hib aşıları sayesinde, bu mikropların neden olduğu menenjitler azalmıştır. Ülkemizde bakteriyel menenjitin en sık rastlanan tipi meningokokal menenjittir. Son yıllarda ülkemizde çocuklarda görülen menenjitlerin %90’ından meningokoklar sorumludur.
Belirtileri: Ateş, baş ağrısı, kusma, huzursuzluk, ense sertliği, havale geçirme, deride basmakla solmayan mor renkli döküntüler meningokokal menenjitin temel belirtileridir. Ancak, hastalık genellikle hafif ateş, nezle, kırıklık, iştah azalması, huzursuzluk, ishal gibi gribi taklit eden, menenjite özgü olmayan belirtiler ile başlar. Bu başlangıç döneminde menenjitli hastalar grip, ishal gibi yanlış tanılar alabilir. Ancak, başlangıçta sinsi giden meningokok hastalığı daha sonra hızla ilerler, havale geçirme, bilinç kaybı, koma görülür, mor renkli deri döküntüleri tüm vücuda yayılır ve birçok hasta ilk 24 saat içinde kaybedilir. Ölüm oranı %10-40 gibi çok yüksektir. İşitme kaybı, konuşma bozuklukları, öğrenme güçlükleri, davranış problemleri, sara hastalığı, zeka geriliği gibi uzun süreli, kalıcı sakatlıklara neden olabilir. Deri döküntülerinin yaygınlaşması ile kol ve bacaklarda kangrenler oluşur ve sonuçta uzuv kaybına neden olabilir.
Kullanılan aşılar: MENVEO, NİMENRİX, BEXERO, MENACTRA,
Dozlama: Pekiştirme amacı ile aşıların ardışık kullanımı hekim tavsiyesi ile mümkündür.
Menveo: 0-6 ay arası bebeklerde 2 ay ara ile 3 doz 12. Ay Rapel
6-12 ay arası tek doz 12 aydan sonra tek doz rapel
12 aydan büyüklerde tek doz
Nimenrix: 6hafta-6 ay arası bebeklerde 2 ay ara ile 2 doz 12. Ayda tek doz rapel
6-12ay arası bebeklerde tek doz 12. Ayda tek doz rapel
12 aydan büyüklerde tek doz.
Bexero: 2-5 ay arası bebeklerde 1 ay ara ile 3 doz, 12-23 ay arası 4. Doz rapel
6-12 ay arası bebeklerde 2 ay ara 2 doz 2. Yılda 3. Doz rapel
12-23 ay arası bebeklerde 2 ay ara ile 2 doz
2-10 yaş arası çocuklarda 2 ay ara ile 2 doz
11 yaş üstü 1 ay ara ile 2 doz.
Menactra: 9-23 aylık bebeklerde 3 ay ara ile 2 doz
2-55 yaş arası tek doz
D)Pnömoni (zatürre): Pnömokok isimli bakterinin neden olduğu ciddi ve ölümcül olabilen hastalıklardır. Pnömokok bakterisi, hafif olarak değerlendirilebilecek hastalıklardan, ciddi, ölümcül olabilen kan zehirlenmesi ve menenjitte kadar çok çeşitli hastalıklara, yaşam boyu sakatlığa da neden olabilir. 5 yaşından küçük çocuklardaki bakterilerle ortaya çıkan menenjitin(beyin ve omuriliği saran zarın iltihabı) en sık nedenidir. Ayrıca, kan zehirlenmesine (sepsis) zatürreye, otit (kulak iltihabı) ve sinüzite neden olabilir. Zatürrenin hem çocuklarda hem de yetişkinlerde en sık nedeni pnömokok bakterisidir. Pnömokok bakterisinin neden olduğu hastalıklar hafif; otit (kulak iltihabı) ve sinüzit gibi (ancak bu hastalıklarda hem gündelik yaşam kalitesini etkiler, hem de sağırlık gibi ciddi hasarlara neden olabilir) hastalıklardan, çok tehlikeli hastalıklar olarak değerlendirilen zatürre, menenjit (beyin ve omuriliği saran zarın iltihabı) ve kan zehirlenmesi şeklinde seyredebilir. Bu hastalıklar sağırlık, beyin hasarı ya da kol veya bacak kaybı gibi sakatlıklara neden olabilirler. Pnömokokal menenjit olan yaklaşık 15 çocuktan birisi tüm tedavilere rağmen kaybedilmektedir. Pnömokok bakterisinin neden olduğu hastalığın vücutta etkilediği bölgeye göre farklı belirtileri vardır.
Zatürre hastalığının belirtileri:
- Ateş ya da titreme
- Öksürük
- Hızlı solunum ya da nefes alma zorluğu
- Göğüs ağrısı
Menenjit (beyin ve omuriliği saran zarın iltihabı) hastalığının belirtileri:
- Başağrısı ya da ense sertliği
- Yüksek ateş
- Parlak ışıkla artan ağrı
- Bilinç bulanıklığıdır.
- Bebeklerde yeme, içmede azalma, uyarıya cevapta azalma ya da kusma görülebilir.
Kan zehirlenmesinin belirtileri:
- Ateş
- Titreme
- Dalgınlık,
- Uyarıya cevapta azalma
Kullanılan aşılar: prevenar 13 (konjuge tip), pneumo 23(polisakkarit tip), pneumax (polisakkarit tip), synflorix(polisakkarit tip)
Dozlama: prevenar13( ulusal aşılama programında): 6 hafta-6 aylık bebeklerde 2 ve 4. Aylarda iki doz 11-15 ay arası 3. doz rapel
7-11 ay arası bebeklerde 1 ay ara ile 2 doz 3. doz rapel 1-2 yaş arası uygulanır
12-23 aylık bebeklerde 2 ay ara ile 2 doz
2-49 yaş arası tek doz
50 yaş üstü tek doz
Pneumax, Pneumo 23: 2 yaş üstü kişilerde tek doz uygulanır,
Gerekli görüldüğü hallerde 5 yılda bir tekrarlanır.
Synflorix: 6 hafta-6 aylık bebeklerde 2 ay ara ile 2 doz 3. doz rapel (12-15 aylar arasında)
7-11 aylık bebeklerde 1 er ay ara ile 2 doz, 3. Doz rapel 2. Yılında
12 ay-5 yaş arası 2 ay ara ile 2 doz.
5 yaş üstü kişilerde kullanımı bulunmamaktadır.
